«Բիզնեսմենը հերոս է, որ կարողանում է Հայաստանի պայմաններում աշխատել»

Բիզնես կառավարման փորձագետ, «Ալյանս» կուսակցության վարչության անդամ ԱՐՄԵՆ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը տնտեսության կառավարման նոր մոտեցումների, արդյունավետ էներգետիկ քաղաքականության, ինչպես նաև հայաստանյան բիզնես-դաշտում առկա մերօրյա խնդիրների մասին է:

«ԲԻԶՆԵՍՆ ԱՅՍՏԵՂ ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ ՉԷ»

-Ի՞նչ է պետք մեր երկրում արդյունավետ գործարար միջավայրի ստեղծման համար: Մի տեսակ անջրպետ կա իշխանությունների ու հասարակության միջև. ոչ թե մեկը մյուսի համար, այլ մեկը մյուսի դեմ են պայքարում: Նմանատիպ պատկեր կա նաև իշխանությունների և գործարարների միջև: Կարծես պարտադիր պայման է, որ ֆինանսական խնդիրների, ընդհուպ` սնանկացման եզրին կանգնի այս կամ այն գործարարը, ընդհուպ` լքի երկիրը:
-Պատճառը նախ և առաջ կադրային սխալ քաղաքականությունն է, երկրորդը` սխալ ռեֆորմների, անարդյունավետ կառավարման պատճառով մենք Հայաստանում ունենք բևեռացում: Այսինքն` լիովին տարբեր բևեռներում են գործում կառավարությունը, հասարակությունը, գործարարները: Մենք շատ լավ հասկանում ենք, որ եթե միախմբվեն այդ երեքը և արդյունավետ կառավարվեն նախ և առաջ կառավարության կողմից, ինչպես նաև հասարակական կազմակերպությունների և բիզնեսի կողմից, կունենանք համատեղ ազգային բարձր արժեք, ինչը կարտացոլվի մեր ՀՆԱ-ում (իմ դոկտորական աշխատանքը հենց այս միաբանման մոդելի մասին է): Հայաստանի նման փոքր երկրում այդ համախմբումն առավել կարևոր է, որովհետև մեր երկրի նման փոքր երկիրն այսօրվա գլոբալ տնտեսության մեջ մրցունակ չէ: Պետությունները նույնպես մրցում են. եթե վերցնենք մեր տարածաշրջանը` Վրաստան, Ադրբեջանան, Հայաստան, կարող ենք պարզորոշ տեսնել այդ մրցակցությունը: Հիմնականում խոշոր գլոբալ ծրագրերն իրականացվում են Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ: Նույնիսկ այստեղ Հայաստանը մրցակցության մեջ զիջում է: Ինչո՞ւ: Բիզնեսն այստեղ հետաքրքիր չէ, հասարակությունը գնողունակ չէ, մենք տեսնում ենք 40 տոկոսից ավելի աղքատության շեմից ցածր ապրող մարդիկ, տեսնում ենք հիասթափված, երկիրը լքել ցանկացող մարդիկ, տեսնում ենք կաշառակեր հասարակություն. միջին և ավելի բարձր սերունդը հեշտությամբ խաբում է, ու դա նորմալ է համարվում: Ինչպե՞ս կարելի է խաբելով բիզնես անել, մեկին կխաբես, երկուսին, երրորդի դեպքում կմնաս առանց ոչնչի: Այս քարոզչությունը նույնպես չկա, որ պետք է ազնիվ լինենք, արժեք ստեղծենք: Մենք կցանկանայի՞նք նման հասարակության հետ գործ ունենալ, երբ վառելանյութ լցնողը խաբում է, շաքարավազ կշռողը խաբում է, գործարաններում զուգարանի թուղթ ու օճառ են գողանում:
-Այլ երկրներում նման խնդիրներ չկա՞ն:
-Իհարկե կան, բայց այն մարդիկ, որ այստեղ հարգանք են վայելում, այլ հասարակություններում մերժված են: Ոչ մի զարգացած երկրում գողը չի կարող հարգված լինել:
-Գործարարները հիմնականում դժգոհում են հարկային քաղաքականությունից: Ո՞րն է խնդիրն այս դեպքում:
-Այսօր ներդրումները Հայաստանում գրեթե զրոյական են: Ես գործարար եմ և չեմ ուզում Հայաստանում այլևս բիզնես անել, որովհետև միշտ խնդիր ունեմ. օպերվարչութունը վեց ամսում երեք անգամ ստուգում է անցկացնում: Ես խոշոր հարկատու էի, այլևս հարկ չեմ վճարում Հայաստանում (այս պահին մեր գործը կասեցված է` կառավարության վարած քաղաքականության պատճառով, և մենք մտածում ենք` ՀՀ-ում բիզնեսով այսուհետ զբաղվե՞նք, թե՞ ոչ): Նման հաճախականությամբ ստուգումը նշանակում է, որ բիզնեսմենը բոլոր գործերը պետք է թողնի ու զբաղվի միայն ստուգման հետ կապված հարցերով: Հետո, եթե դուք ուղարկում եք օպերքննչական վարչության աշխատակիցների (չնայած նրանք ծառայում են հարկային տեսչությունում, բայց ոստիկաններ են), ի՞նչ եք ուզում դրանով ասել, մարդը հանցագո՞րծ է, ի՞նչ է նշանակում վեց ամսում երեք ստուգում անցկացնելը: Ես չեմ բացում չակերտները, բայց բոլորս հասկանում ենք, թե ինչ է դա նշանակում:
-Հայաստանի 2015 թ. պետական բյուջեի հիմքում դրված է 4,1 % աճի կանխատեսումը: Սա ինչ-որ առումով նշանակում է, որ մենք առհասարա՞կ աճ չունենք:
-Իր նշանակվելուց շատ չանցած վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանը հայտարարել էր, որ պայքար է սկսվելու ստվերային տնտեսության դեմ: Հունվարից շատ ոլորտներ դուրս բերվեցին ստվերից և տեղափոխվեցին հարկման դաշտ (ինչը ողջունելի է, լավ կլինի, որ շարունակվի այդ պրոցեսը): Եվ ինչ ենք տեսնում, տեղի ունեցավ տնտեսական պսևդո աճ: Իրականում դա աճ չէ, մենք ունենք տնտեսական անկում: Ֆինանսների նախարարը վերջերս հայտարարեց, որ, անկախ վիճակագրական տվյալներից, տնտեսության ճյուղերի զարգացումները մտահոգիչ են: Ինչո՞ւ, որովհետև մեր գործերը լավ չեն: Բիզնեսմենը հերոս է, որ կարողանում է Հայաստանի պայմաններում աշխատել:

«ՁԵԶ ԹՎՈՒՄ Է՝ ԳԵՐՏԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՐԳԵԼՈՒՄ ԵՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ ԿՈ՞Վ ՈՒՆԵՆԱԼ»

-Տեսականորեն հնարավո՞ր է լինել փոքր, նորաստեղծ պետություն և ունենալ հզոր, զարգացած տնտեսություն: Կարծես եթե նավթ չունես, ծով չունես, երկրիդ դիրքը աշխարհագրորեն բարենպաստ չէ, սա ճակատագիր է, որից փախչել չես կարող, և ունենք այն, ինչ ունենք:
-Մենք ոչ միայն կարող ենք, այլև պարտավոր ենք ունենալ հզոր, զարգացած տնտեսություն: Շատ պարզ օրինակ նշեմ, ցավոք, աֆրիկյան երկիր։ Կոտ դ՚Իվուարը, որ Ֆրանսիայի գաղութն էր, 1960-ին ազատություն ստացավ: Այդ երկրի գյուղատնտեսները զբաղվում էին կոկոսի աճեցմամբ ու վաճառքով: Եկամուտները շատ քիչ էին, համարյա զորյական: Երբ պետությունը սկսեց աջակցել այդ մարդկանց, եկամուտներն աճեցին, ի դեպ, ոչ թե 10, 20, այլ 300 տոկոսով: Մենք տեսնում ենք համատեղ արժեքի (պետություն և ձեռնարկատեր) ստեղծման արդյունավետությունը: Այս մոդելը այնքան էլ նոր չէ, այն կիրառվում է Շվեդիայում և առաջատար այլ երկրներում: Կապիտալիզմը` նախնական իմաստով, սպառել է իրեն, տնտեսության կառավարաման նոր մոտեցումներ, նոր մոդել է անհրաժեշտ:
Հիմա, ասել, թե Հայաստանն իր դիրքի պատճառով չի կարող լինել մրցունակ, կոպիտ սխալ է: Մեր ճանապարհները բաց են: Ինչպես արդեն նշեցի, շատ դեպքերում մեզնից է կախված, որ չենք կարող որպես «տրանզիտային պետություն» կապել Եվրոպան Ասիայի հետ և այլն: Մեր միակ հնարավորությունն այս տարածաշրջանում ուժեղ լինելն է, ուրիշ տարբերակ չունենք: Դրա համար պետք է լավագույնս օգտագործենք մեր ռեսուրսները: Հարց` օգտագործո՞ւմ ենք մեր ռեսուրսներն օպտիմալ: Ձեզ թվում է՝ գերտերություններն արգելում են Հայաստանին կո՞վ ունենալ, ավելի շատ ծիրա՞ն ունենալ, թե՞ արգելում են գյուղացուն ջուր տալ, որ իր այգիները ջրի, այն ջուրը, որ հոսում է Ադրբեջան:
Մենք ունենք հրաշալի հող, քանի՞ տոկոսն է մշակված: Օշականը ( որը պետք լիներ մշակութային կենտրոն) ունի 500 հեկտար ջրվող հող, օգտագործվում է 70-ը: Ինչո՞ւ: Որովհետև խնդիր ունեն ջրի, որովհետև երիտասարդները փախչում են երկրից, պետական աջակցություն բացարձակ չկա, տները դատարկ են, հողերը` անբերրի: Սիրելի պետություն, հանդիպիր երիտասարդ ընտանիքին, մի հատ էլ կով տուր, մի քիչ աջակցի, ջուրն էլ անվճար տուր, մեկ է հոսում է Ադրբեջան: Ի՞նչ է նշանակում ջուրը փակել, դա մերն է, ազգային է, Աստված է մեզ տվել, ի՞նչ իրավունքով են փակում:
-Դուք հարցազրույցներից մեկում ասել եք` երկրի տնտեսական վիճակը ծանր է, նույնիսկ վտանգավոր ծանր: Ինձ մեկ այլ հարց է հետաքրքրում` մասնագետների խոսքը տեղ հասնո՞ւմ է:
-Ոչ, բացարձակապես, ես փորձել եմ պաշտոնյաների հետ խոսել, բացատրել, գրել եմ, բայց ոչ մի արձագանք չկա: Եվ այնպես չէ, որ խելացի մարդիկ չկան մեր երկրում: Շատ վաղուց արվել են արժանի վերլուծություններ և առաջարկներ։ Նոր հեծանիվ հնարելու հարկ չկա, ուղղակի պետք է դրանք օգտագործել, ազնիվ լինել և ցանկություն ունենալ, որ ունեցածդ հինգ խնձորը դառնա տասը:

«ԱՌԱՆՑ ԵԿԱՄՏԻ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏՆ ԻՆՉՔԱ՞Ն ՊԻՏԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԻ»

-Երկիրը ներկայացնում են մշակույթով, բայց մշակույթը զարգացնելու, դրսում ներկայացնելու պայմաններից մեկը բարեկեցիկ, տնտեսապես հզոր երկիր ունենալն է: Ավելին, այս դեպքում մշակույթը ոչ միայն հոգևոր, այլև նյութական արժեք է ստանում:
-Մշակույթը ինչպե՞ս կարող է զարգանալ, երբ ստեղծագործողը չի կարողանում օրենքով պահպանել իր ստեղծածը: Նրա ստեղծածը հաջորդ օրը գողանում են, տարածում սկավառակներով և այլն: Մի օրինակ նշեմ`«Կարմիր, կապուտ, ծիրանագույն» երգի համար, որ լսում է ամբողջ Հայաստանը, հեղինակը, եթե չեմ սխալվում 5000 դրամ է ստացել: Երգելը, պարելը, գրելը աշխատանք չէ՞: Միայն սուպերմարկետ բացել-փակե՞լն է աշխատանք: Առանց եկամտի արվեստագետն ինչքա՞ն պիտի ստեղծագործի: Գիտնականների, գրողների վիճակը նայեք, մարդիկ փախչում են երկրից. նրանց ստեղծածի համար կամ կոպեկներ են վճարում, կամ դրանք գողանում են:
Ինչ վերաբերում է բիզնես-մշակույթ կապին. մեր երկրում, խորհրդային շրջանից մնացած մտածելակերպով, բիզնեսը այլ կերպ է դիտարկվում: Մինչդեռ, եթե ուզում ենք բարեկեցիկ երկիր ունենալ, պետք է խթանենք մեր բիզնեսը: Բիզնեսը միակ ուժն է պետության մեջ, որ կարողանում է բարեկեցություն ստեղծել:

«ԵՍ ՖԻԶԻԿԱՊԵՍ ՉԵՄ ԿԱՐՈՂԱՆՈՒՄ ՏԵՍՆԵԼ ԱՅՆ ԵՐԿԻՐԸ, ՈՐՏԵՂ ԻՄ ՀԱՅՐԵՐԻՆ ԿՈՏՈՐԵԼ ԵՆ»

-Իբրև տնտեսագետ` ինչպե՞ս եք մոտենում այն հանգամանքին, որ Հայաստանը լցված է թուրքական կասկածելի որակի ապրանքներով: Որքան ինձ հայտնի է` իսրայելցիները բացառում են գերմանական ապրանքների ներկրումը, սպառումը:
-Ոչ էլ գնում են Գերմանիա` հանգստանալու: Ես որպես քաղաքացի, հայ մարդ, թուրքական ապրանք չեմ գնում ու Թուրքիա չեմ գնում հանգստանալու: Ես ֆիզիկապես չեմ կարողանում տեսնել այն երկիրը, որտեղ իմ հայրերին կոտորել են, պառկել-հանգստանալ այն ափերին, որտեղ իմ հայրերի արյունն է հոսել: Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի հետ առևտրին, իբրև տնտեսագետ` կարծում եմ, որ մենք մեր պահանջատիրությունը չպետք է կապենք Թուրքիայի հետ ունեցած տնտեսական, մշակութային և այլ հարաբերությունների հետ: Նախ և առաջ պետք է Հայկական հարցը հստակեցնել, սահմանել և դարձնել, ոչ միայն պետական, այլև ազգային տեսիլք` գերնպատակ: Մեր ազգային պահանջը պետք է իրավաբանական տեսք ստանա և քննարկվի միջազգային ատյաներում։ Արդյունքի հասնելու համար պետք է լուրջ ջանքեր ներդնենք: Կրկնում եմ, Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների ստեղծմանը, անկախ մեր ազգային պահանջից և Հայկական հարցից, ես կողմ եմ։ Միևնույն ժամանակ կտրուկ դեմ եմ միակողմանի հարաբերություններին, այսինքն` այսօրվա իրավիճակին, երբ Թուրքիան ոչ մի արտաքին հարաբերություն չի ցանկանում ունենալ Հայաստանի հետ, այդ ընթացքում մենք ապրանքն այնտեղից գնում ենք ու Վրաստանով բերում Հայաստան: Փորձեք հայկական ապրանք տանել Թուրքիա, տեսեք կարո՞ղ եք. տեղում սահմանում կկասեցնեն: Պետք է միջոցներ գտնել, որ թուրքական ապրանքները փոխարինվեն Վրաստանից, Պարսկաստանից Ռուսաստանից և այլ երկրներից ապրանքներով, ի վերջո խթանենք մեր տեղական արտադրությունը: Թուրքական ապրանք չպետք է մտնի Հայաստան: Ասեմ նաև, որ թուրքական ապրանքների մատչելի լինելը շատ հարաբերական է, քանի որ որակը կասկածելի է, որակ-գին հարաբերությունը` ոչ մրցունակ։ Թուրքիայից որակով ապրանք գրեթե չի ներմուծվում Հայաստան:

«ՊԵՏՔ Է ԱՆՀԱՊԱՂ ՍՏԵՂԾԵԼ ԵՎ ՀԱՍՏԱՏԵԼ ՀՀ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ»

-«Ոչ թալանին» շարժումը պայքարում է էլեկտրաէներգիայի թանկացման դեմ: Բոլորն են դեմ: Խոշոր բիզնեսը զերծ չմնաց թանկացումներից: Էլի տուժելու է շարքային քաղաքացին: Սա քաղաքակա՞ն, թե՞ տնտեսական խնդիր է:
-Սա էլի այդ ոլորտը կարգավորող պետական գերատեսչական մարմինների ոչ արդյունավետ կառավարման արդյունք է: Քանի որ պետության կողմից չի մշակվել արդյունավետ էներգետիկ ծրագիր, բնական է, որ արդյունավետ կառավարումն էլ անհնարին է։ Մեկ օրինակ եմ ուզում նշել. ատոմակայանը փակվեց` վերանորոգման նպատակով, ՀԷՑ-ը ստացավ ավելի թանկ հոսանք։ Հարց ` ինչո՞ւ նախապես չկարգավորեցիք այս հարցը։ Հիմա գիտենք, որ ատոմակայանը նորից փակվելու է։ Ի՞նչ ենք անում, որ հոսանքը չթանկանա։ Պետք է անհապաղ ստեղծել և հաստատել ՀՀ էներգետիկ քաղաքականություն, ներգրավել արդյունավետ կառավարման տարրը՝ համապատասխանաբար բնական ռեսուրսների և նոր տեխնոլոգիաների, այսինքն` էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների օգտագործման հնարավորությունները։ Մինչդեռ այլընտրանքային աղբյուրները ապահովում են երկրում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի միայն 2 տոկոսը: Զարգացած երկրներում մասնագետները երազում են արևային օրեր ունենալ։ Աստված մեզ տարվա մեջ 300 օր արև է տվել, ինչո՞ւ չեն օգտագործում արևի էներգիան, քամու էներգիան (պատկերացնո՞ւմ եք` սարերում ինչ քամիներ են լինում): Որպես պետություն պետք է ունենանք համապատասխան էներգետիկ քաղաքականություն, որ ոչ թե ամեն տարի թանկացնենք մեր հոսանքը, այլ դրա հիման վրա էժանացնենք:
-Ի՞նչ կասեք վերջում:
-Ցավոք, այսօր ժողովուրդը հուսալքված է, մարդիկ առաջնորդ են փնտրում ու չեն տեսնում, չկա: Մենք` որպես Հայաստանի քաղաքացիներ, չպետք է հուսալքվենք: Սա մեր երկիրն է: Մեզ խաբում են, ասելով, թե մե՛կ է, ոչ մի բան չի փոխվի: Ժողովրդական խոսքն ասում է` «Գյուղ կանգնի` գերան կկոտրի»: Եթե դու քո գյուղապետին ընտրում ես, որովհետև ինքը բարեկամ ունի, կամ որովհետև քեզ փող է առաջարկում, ուրեմն ոչ մեկին մի մեղադրիր: Նայիր քո խղճին, առաջարկած փողը մի վերցրու ու տեր կանգնիր քո երկրին: Շատ կարևոր շրջադարձային շրջանում ենք ապրում. կամ մենք որպես ազգ կփոխվենք ու մեր երկրին տեր կկանգնենք, կամ մի օր կարթնանանք ու Ռուսաստանի դրոշը կտեսնենք:

Զրույցը`
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ